Vanaf ca. 1550 zijn er veranderingen te constateren in de Nederlandse literatuur. Deze ontstaan in hoofdzaak onder invloed van de zgn. Renaissance. Dit is letterlijk wedergeboorte: de herleving van de klassieke, de Griekse en Romeinse cultuur. Deze antieke beschavingen worden herondekt, en de geschriften uit die tijd worden opnieuw uitgegeven en grondig bestudeerd.

Het Latijn is daarbij de internationale taal voor geleerden en ontwikkelde kunstenaars. De mensen die zich intensief met de bestudering en het uitgeven van de klassieke teksten bezighouden, worden humanisten genoemd. Als eerste humanist beschouwt men de Italiaan Petrarca (ca. 1350). Wereldberoemd werd de uit onze streken afkomstige Erasmus (ca. 1500). Zijn beroemdste werk is De lof der zotheid. Daarin wordt de wereld beschreven als een samenleving gebaseerd op dwaasheid. Veel wantoestanden worden zeer spottend bekritiseerd. De Renaissance vindt zijn oorsprong in Italië (14de eeuw). De rijke burgers en de vele vorsten in Italië hadden vaak kunstenaars in dienst. Daardoor kreeg de kunst veel aandacht en werd de kunstenaar een persoon met een aparte functie in de samenleving. De Italiaanse literatuur, en ook de Franse, is van directe invloed op onze schrijvers uit de Renaissance.

• 1. Individualisme: aandacht voor de mens als individu; ook de kunstenaar wordt als individu belangrijk: kunst is niet langer een zaak van de hele gemeenschap of van een bepaalde stand (zoals tijdens de Middeleeuwen).

• 2.Werkelijkheidszin: het genieten van het aardse leven; de kunst is niet louter meer op God gericht, maar veeleer op de mens en zijn wereld.

• 3.Nationalisme: de belangstelling voor en het streven naar een eigen staat en een eigen taal.

• 4. Grote invloed van de klassieke cultuur (zie boven).

• 5. Behoefte aan onderzoek, ontdekkingen, en uitvindingen. Voorbeelden zijn de bekende ontdekkingsreizen (Amerika, Indië), het kompas, het buskruit en het boekdrukken.

• 6. De burgerij en de steden worden belangrijker dan de adel, de geestelijkheid en het platteland.

• 7. Het scheppen van schoonheid, het maken van iets moois, staat voorop in de kunst. Het eren van God of het onderwijzen van de mens zijn niet meer de primaire (= voornaamste) doelstellingen (zoals dat in de Middeleeuwen het geval was).

Barok is een term uit de schilderkunst. Er wordt een stijl van schilderen mee bedoeld, met: 1. veel tegenstellingen 2. versieringen 3. hartstochtelijke gevoelens (op een voor ons al gauw overdreven manier).

De stijl is ingezet door de katholieke kerk om sterk concurrerende geloofsrichtingen het hoofd te bieden. Hij is overgenomen door Renaissancistische schilders, schrijvers en architecten. (Vondel is de bekendste Nederlandse barokdichter).

Op godsdienstig gebied ondervindt de katholieke kerk grote concurrentie van de hervorming of de reformatie sinds Luther (ca. 1520) en Calvijn (ca. 1535), wiens predestinatieleer (de mens komt niet door eigen verdienste in de hemel maar is voorbeschikt daar opgenomen te worden, door uitverkiezing van God) veel aanhangers kreeg.

De katholieke kerk reageert op de reformatie met de zgn. contra-reformatie: een verscherping en strikte toepassing van de officiële regels van het katholicisme. Mede door de kettervervolgingen (ketter = afvallige: gelovige die niet langer katholiek wil zijn) en de godsdiensttwisten tijdens de 80-jarige oorlog (1568 - 1648) tegen Spanje ontstaat een sterk saamhorigheidsgevoel in de Noordelijke Nederlanden. Dit leidt tot de vorming van één staat: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588, Onafhankelijkheidsverklaring). Vooral hierdoor wordt het Noorden cultureel en economisch veel belangrijker dan het Zuiden. De provincie Holland, en met name de stad Amsterdam, bloeit sterk op. Vlaanderen en Brabant - de voornaamste streken in de middeleeuwen - blijven daarbij achter.

De strijd tegen Spanje en de godsdiensttwisten leveren onze literatuur een groot aantal strijdliederen of geuzenliederen (geus = verzetsstrijder) op. Het beroemdste voorbeeld is het Wilhelmus (ca. 1570). In het Geuzenliedboek (ca. 1575) zijn vele van deze liederen verzameld.